Rakaöryggi byggingaframkvæmdaRakaöryggi byggingaframkvæmda

Afleiðingar þess að rakaástand fari út fyrir öryggismörk geta til dæmis verið fúi í timbri eða trjákenndum efnum, örveru/mygluvöxtur í byggingarefnum, frostskemmdir, tæring málma, aukin útgufun frá byggingarefnum, aukin varmaleiðni í einangrandi byggingarefnum, rakabólgur og neikvæð áhrif á loftgæði og heilsu.

Til þess að reyna að leggja mat á umfang rakavandamála hérlendis er hægt að líta til rannsókna frá nágrannalöndum þar sem ummerki um rakaskemmdir fundust í 30% húsa í Noregi¹ og 55% húsa í Finnlandi.² Björn Marteinsson, dósent hjá Háskóla Íslands, hefur greint tíðni rakavandamála á Íslandi með því að senda út spurningalista á húseigendur. Þar kom í ljós að 30% húseiganda sem áttu hús sem voru fimm ára og yngri sögðu að þeir höfðu orðið varir við raka/leka.³ Búast má við að enn hærra hlutfall kæmi í ljós ef húsin væru rannsökuð af fagaðilum í stað þess að senda spurningalista á húseigendur. Í tilfellum um leka eða raka í húsum sem eru fimm ára eða yngri má líklegast rekja ástæðuna til byggingargalla en ekki skortur á viðhaldi hússins.

Vandamál af þessu umfangi hljóta að hafa neikvæð áhrif á traust á byggingariðnaðinn ásamt því að vera afar kostnaðarsöm. Ólafur H. Wallevik hjá Rannsóknarstofu byggingariðnaðarins telur að samfélagslegur kostnaður vegna rakavandamála sé af stærðargráðunni 10 milljarðar á ári á Íslandi.⁴

Á Íslandi er verið að notast við lausnir í byggingariðnaði sem virðast ekki tíðkast í nágrannalöndum okkar.
Til dæmis er það algengt hérlendis að steypt hús séu einangruð að innan og þök sem eru einangruð á milli sperra hafa almennt þynnra loftbil hérlendis en annars staðar og klæðning er ekki lektuð.

Vitneskjan um hvernig eigi að koma í veg fyrir rakavandamál er til staðar en það þarf að miðla henni áfram til þeirra sem starfa í byggingariðnaði, við hönnun og eftirlit, framkvæmdar- og rekstraraðila. Tilraunir stjórnvalda á Íslandi til þess að auka vægi rakaöryggis við hönnun og framkvæmd er tilgreind í greinargerð um einangrun og raka í skoðunarhandbókum Mannvirkjastofnunar. Krafan um skil á þessari greinargerð hefur verið til staðar frá 2012 en það virðist ekki hafa tíðkast að henni sé skilað inn.

Á árinu 2018 stóð EFLA fyrir sautján umræðufundum um rakaöryggi með ýmsum fagaðilum og þau umræðuefni sem komu ítrekað fram voru eftirfarandi:

• Fagsvið fellur á milli arkitekta og verkfræðinga
• Mikið um óvönduð vinnubrögð á markaði
• Strangt eftirlit með hönnunargögnum en lítið eftirlit með því að hönnunargögnum sé framfylgt
• Engin gögn um hvort að hönnunargögnum hafi verið fylgt við framkvæmd
• Almennt lítil þekking á varma- og rakaflæði
• Tilhneiging aðila til að forðast ábyrgð leiðir til minni samvinnu

Grunnur ráðgjafar um rakaöryggi liggur í því að taka til greina alla helstu þætti sem snúa að upptökum raka og flutningsleiðum. Við mat á rakaöryggi fylgir Efla þar til gerðum gátlistum og metur hvaða atriði eiga við í hvert sinn.

Uppsprettur

• Úrkoma
• Raki í lofti innandyra og utandyra
• Byggingarraki (umfram raki frá framkvæmdartíma)
• Jarðraki
• Ofanvatn
• Vatnsnotkun innandyra
• Leki frá lögnum

Flutningsleiðir

• Rakasveimi (e. diffusions) rakaflutningur vegna mismunandi gufuþrýstings
• Rakastreymi (e.convection) rakaflutningur vegna mismunandi loftþrýstings
• Hárpípuvirkni
• Vatnsflæði⁵

EFLA hefur á að skipa starfsmönnum sem hafa hvað mesta reynslu á ástandsskoðunum bygginga á Íslandi. Starfsfólk á sviðinu hefur skoðað þúsundir bygginga með tilliti til rakavandamála, hvort sem um er að ræða íbúðar- eða skrifstofuhúsnæði, og býr yfir sérhæfðri þekkingu í viðgerðum, viðhaldi, endurnýjun og breytingum á byggingum. Auk þess eru innan EFLU starfsfólk með áratugareynslu af ráðgjöf og rannsóknum á byggingareðlisfræðilegum þáttum.

Þannig hefur byggst upp mikil reynsla varðandi hvaða lausnir í byggingariðnaði virka og að sama skapa hvaða lausnir eru áhættusamar.

Með því að miðla þekkingu og reynslu inn í hönnun nýbygginga er hægt að draga úr áhættu á ótímabæru viðhaldi og rakavandamálum.

Frágangsdeili eru skoðuð með tilliti til hættu á leka, hættu á uppsöfnun á raka vegna rakasveimis eða rakastreymis, áhrif byggingarraka, mögulegrar útþornunar, kuldabrúaráhrifa og mögulegrar framkvæmdaráhættu. Lagt er mat á hvort það þurfi að gera betur grein fyrir ákveðnum frágangsdeilum.

Samkvæmt verklagi EFLU er byrjað á því að skoða gufuþrýsting og mettunarþrýsting í sniði byggingarhluta með glaseraðferðinni. Við matið er reiknað með óhagstæðum útiaðstæðum eða -15°C og 80% hlutfallsraka. Ef hætta er á rakaþéttingu í sniði er annað hvort skoðaðar aðrar lausnir eða gert betur grein fyrir rakaástandi með nákvæmari reikniaðferðum. EFLA framkvæmir hermanir í WUFI þar sem notuð eru klukkustundargildi frá Veðurstofu Íslands varðandi hitastig, loftraka, úrkomu, vindhraða og sólargeislun. Gagnaröð er skilgreind samkvæmt staðlinum ÍST EN 15026 sem fjallar um útreikninga á rakaflutningi með númerískum aðferðum. Í ákveðnum tilvikum eru snið skoðuð ítarlega þó svo að rakaþétting komi ekki fram með glaseraðferð, t.d. í tilvikum þar sem að talið er að áhrifaþættir s.s. sólargeislun, undirkælingu, slagregn, selta eða annað eru talin geta haft afgerandi áhrif.

Í byggingarreglugerð kemur fram að byggingarhlutar þurfa vera þannig úr garði gerðir að ekki verði uppsöfnun á raka, þ.e. að rakastig hækkar í byggingarhluta á ársgrundvelli. Krítísk skilyrði geta myndast án þess að uppsöfnun verði á raka í byggingarhluta á ársgrundvelli. Í byggingarreglugerð kemur einnig fram að mannvirki skulu hönnuð og byggð þannig að raki geti ekki skapað aðstæður fyrir myndun örveruvaxtar.

Til eru nokkrar aðferðir við að meta áhættu á rakaskemmdum í byggingarhlutum. Fyrir timbur og trjákennd efni er oft litið á efnisraka en í ÍST EN 335 eru áhættumörk fyrir örveruvöxt skilgreind sem 20% efnisraki af þurri þyngd. Lægri áhættumörk fyrir efnisraka í timbri eru talin vera 18% af þurri þyngd6. Fyrir önnur byggingarefni er yfirleitt litið til hlutfallsraka og hitastigs en rakaþol er mjög mismunandi á milli byggingarefna, t.d. eru gifsplötur mun viðkvæmari fyrir raka en steinull. EFLA notast við niðurstöður ritrýndra rannsókna á rakaþoli byggingarefna. Ef upplýsingar um rakaþol byggingarefnis finnst ekki er reiknað með lægri áhættumörkum sem 80% HR og 0°C.⁶

Ráðgjöf EFLU miðar við að hönnun og framkvæmd sé þannig að rakaástand er alltaf undir lægri áhættumörkum fyrir rakaskemmdir.

Ef aðstæður kalla eftir frekari greiningum á mygluvexti þá notast EFLA við VTT módel fyrir mygluvöxt. Módelið er þróað af rannsóknarstofnun byggingariðnaðarins í Finnlandi og byggir á rannsóknum Viitanens á örveruvexti. Módelið er hluti af forritinu WUFI og tekur til greina þróun hlutfallsraka og hitastigs, gerð byggingarefnis og spírunartíma.

Með auknu flækjustigi og í stærri verkefnum eru taldar meiri líkur á að eitthvað fari úrskeiðis hvað raka varðar með tilheyrandi óþægindum og kostnaði við að lagfæra slíkt. Þess vegna er talið er að ráðgjöf varðandi rakaöryggi eigi sérstaklega við í verkefnum þar sem eftirfarandi á við:

• Notkun á nýjum byggingarefnum/nýjum byggingaraðferðum
• Flóknar byggingar
• Mikill byggingarhraði
• Alþjóðavæðing/innfluttar lausnir – þekking um staðhætti geta týnst
• Óhefðbundnar byggingaraðferðir
• Mikið rakaálag, sundlaugar og annað þess háttar
• Stórar byggingar, kerfisbundinn galli væri stórtjón
• Kröfur vegna starfssemi í húsi (sjúkrahús, flugvellir, opinberar byggingar)
• Friðaðar byggingar
• Endurbætur/breyting á starfssemi eða notkun húss

Hvert atriði sem dregur úr áhættu á rakavandamálum á hönnunar- eða framkvæmdarstigi yfir líftíma byggingar er verðmætt. Samkvæmt lögmáli Murphys mun það sem getur farið úrskeiðis gera það, fyrr eða síðar.